Շվեյցարիա

Շվեյցարական Համադաշնություն գերմ.՝ Schweizerische Eidgenossenschaft ֆր.՝ Confédération suisse իտալ.՝ Confederazione Svizzera ռոմանշ.՝ Confederaziun svizra
Շվեյցարիայի դրոշ և civil ensign of Switzerland? Զինանշան
Կարգավիճակ	մոտ պետություն, դեպի ծով ելք չունեցող պետություն, համադաշնություն, դաշնություն, ինքնիշխան պետություն և երկիր
Ներառում է	Ապենցել Աուսերռոդեն, Ապենցել Իներռոդեն, Արգաու, Բազել-Լանդ, Բազել Շտադտ, Բեռն, Ֆրիբուրգ, Ժնև, Գլարուս (կանտոն), Գրաուբյուդեն, Յուրա, Լյուցերն, Նևշատել, Նիդվալդեն, Օբվալդեն, Սանկտ Գալլեն, Շաֆհաուզեն կանտոն, Շվից, Զոլոտուրն, Տիչինո, Տուրգաու, Ուրի, Վալե, Վո, Ցուգի կանտոն և Ցյուրիխ
Պետական լեզու	գերմաներեն, իտալերեն, ֆրանսերեն և ռոմանշերեն
Մայրաքաղաք	Բեռն
Պետական կարգ	directorial system? և դաշնային հանրապետություն
Օրենսդիր մարմին	Շվեյցարիայի դաշնային ժողով
Երկրի ղեկավար	Շվեյցարիայի դաշնային խորհուրդ
Կառավարության ղեկավար	Շվեյցարիայի դաշնային խորհուրդ
Ազգաբնակչություն	▲ 8 236 600
Հիմն	Swiss Psalm?
Կարգախոս	Unus pro omnibus, omnes pro uno
Հիմնադրված է	սեպտեմբերի 12, 1848 թ.
Արժույթ	Շվեյցարական ֆրանկ
Կենտրոնական բանկ	Շվեյցարիայի ազգային բանկ
Ազգային տոն	Շվեյցարիայի ազգային օր
Ժամային գոտի	UTC+1
Հեռախոսային կոդ	+41
Ինտերնետ-դոմեն	.ch և .swiss?
Մարդկային ներուժի զարգացման ինդեքս	0,962
admin.ch/gov/de/start.html​(գերմ.), admin.ch/gov/en/start.html​(անգլ.), admin.ch/gov/fr/accueil.html​(ֆր.), admin.ch/gov/it/pagina-iniziale.html​(իտալ.) և admin.ch/gov/rm/pagina-iniziala.html​

Շվեյցարիա (գերմ.՝ Schweiz, ֆր.՝ Suisse, իտալ.՝ Svizzera, ռոմանշ.՝ Svizra), պաշտոնական անվանում՝ Շվեյցարական Համադաշնություն (գերմաներեն՝ Schweizerische Eidgenossenschaft, ֆրանսերեն՝ Confédération suisse, իտալերեն՝ Confederazione Svizzera, ռոմանշերեն՝ Confederaziun svizra), պետություն Կենտրոնական Եվրոպայում։ Հյուսիսից սահմանակից է Գերմանիայի, հարավում՝ Իտալիայի, արևմուտքում՝ Ֆրանսիայի, արևելքում՝ Ավստրիայի և Լիխտենշտայնի հետ։

Շվեյցարիան բաղկացած է 26 (20 կանտոն և 6 կիսականտոն) երկրամասերից։ Ավանդաբար, կանտոնները նաև կոչվում են կալվածքներ, երբեմն նաև համարվում է որպես փոքր պետություններ։ Կանտոնների իշխանությունը կախված է կառավարությունից, գլխավոր խորհրդից։ Վարչատարածքային բաժանման ամենացածր մակարդակը համայնքներն են, որոնք ավելի քան 2 հազար են։

Շվեյցարիան դաշնային հանրապետություն է։ Այժմյան սահմանադրությունը ընդունվել է 1999 թվականին։ Պետության և կառավարության ղեկավարը նախագահն է, որն ընտրվում է յուրաքանչյուր տարի ռոտացիայի կարգով Դաշնային խորհրդի կազմից։ Իշխանության գերագույն մարմինը Դաշնային ժողովն է։

Ծագումնաբանություն

Երկրի անունը ունի պատմական ծագում, որն առաջացել է վաղ շրջանում։ Այդ անունը առաջացել է «Schwyz» Շվից երկրամասի անունից։ Պատերազմի ժամանակ դաշնակիցների պայքարը` ընդդեմ Հաբսբուրգների մեծ դեր է խաղում Շվիցների զորքը։ Դրանից հետո Եվրոպական բանակների պատմության մեջ մեծ դեր է խաղում Շվիցների բանակը։ 1386 թվականին Զեմպախի մոտ տեղի ունեցած կոտորածից հետո շվիցները մեծ համբավ են ձեռք բերում։ Գերմանացի պատմիչները այժմ նշում են բոլոր համախոհներին։ Առաջին գրավոր տեղեկագիրը մեզ է հասել 1415 թվականին, հաստատված Զիգմունդ թագավորի կողմից` «Շվեյցարացիներ» աշխատության մեջ։ Դաշնակից անդամները այս անունը սկսեցին օգտագործել 1499 թվականի շվիցների պատերազմում, դաշնակիցները սկսեցին հանդուգն և հպարտ կերպով իրենց անվանել Շվաբներ։ Բայց ավելի ուշ սկսեցին պաշտոնական ձևով իրենց կոչել դաշնակիցներ։ 18-րդ դարի սկզբին պատմաբան Յոհանես ֆոն Մյուլլերը իր աշխատությունում դաշնակիցներին անվանեց «շվեյցարական դաշնակիցներ»։ 1803 թվականից սկսած այս տերմինը օգտագործվեց սահմանադրության միջնորդական ակտերում։ Շվեյցարիայի լատինական անունը` Քոնֆոեդերաթո Հելվետիա, առաջացել է անտիկ կելտական Հելվեթիեր տոհմից, որոնք տեղափոխվել են Շվեյցարիայի լեռնազանգված և հարավային Գերմանիայի տարածք։ 1789 թվականին հին դաշնակիցների անկումից հետո նոր շվեյցարական պետությունը անվանվեց Հելվետյան Հանրապետություն, որը պրակտիկորեն համարվեց Ֆրանսիայի դուստր պետությունը։ Այն ժամանակ, երբ Շվեյցարիան վերակազմավորվեց որպես պետություն, ապա` «Շվեյցարական Համադաշնություն», տերմինը օգտագործվում էր տարբերակելու համար քաղաքականապես անկայուն և կենտրոնացված Հելվետյան հանրապետությունը։ Քոնֆոեդերաթո Հելվետիա տերմինը ներկայացվել է 1848 թվականին պետության ստեղծման կապակցությամբ։ 1879 թվականից սկսած Շվեյցարիայի համդաշնությունը սկսեց իր կնիքներով մետաղադրամներ հատել, և որպես նշան ընտրվեց «CH» ֆրանկական արժույթը։

Պատմություն

Նախապատմություն

Ներկայիս Շվեյցարիայի տարածքը բնակեցված է եղել պալեոլիթյան ժամանակաշրջանից։ Մագդալենյան-մշակույթի հետքերը կարելի գտնել Քեսերլոխում, վերջինս գտնվում է Թայգենում։ Մինչ Սառցե վերջին ժամականակաշրջանը՝ այսպես կոչված Վյուրմ-սառցե դարաշրջանում, շվեյցարական հարթավայրում բնակչության հիմնականում մասը կազմում էին տեղաբնիկները, որոնց մշտական բնակության վայրը գտնվում էր լճի շրջակայքում, որտեղ կային բարենպաստ պայմաններ։ Երկաթի դարի սկզբում շվեյցարական հարթավայրում բնակություն էին հաստատել կելտական ծագում ունեցող ցեղերը։ Մինչև հելլենիզմի դարաշրջանը կելտերը մեծ խնամքով էին վերաբերվում ձեռագիր մատյաններին։

Համաձայն հզոր զորավար և առաջնորդ Հուլիոս Կեսարի տվյալների, որոնք վերաբերվում են գալերի դեմ ունեցած պատերազմի արդարացումներին․ ներկայիս Շվեյցարիայի տարածքում են ապրել տարբեր ծագում ունեցող կելտական ցեղեր և ազգեր․ հելվետները շվեյցարական հարթավայրում, լեպոնտները Տիչինոյում, սեդուները Վալիսում և ռայթերները արևելյան Շվեյցարիայում։ Հռոմեական կայսրության ընդլայնման ընթացքում Ալպերը և ներկայիս Շվեյցարիայի տարածքը 1-ին դարում ընդգրկվեցին հռոմեական կայսրության տարածքում, և բնակչությունն էլ հռոմեացվեց։ Շվեյցարիայում մեծ կարևորություն ունեցող հռոմեական քաղաքներն են եղել Աուգուստա, Ռաուրիկան, Վինդոնիզիան, Կոլոնիա, Յուլիա և Ֆորում Կլաուդի Վալլենսիում։

Ավելի ուշ Շվեյցարիայում սկսեց տարածվել քրիստոնեությունը, որը սկսվեց կենտրոնական քաղաքներից։ Ներկայիս հոգևոր կենտրոնները գտնվում է ժնևում, Լոզանում, Բազելում, Խուռում։

Շվեյցարիան հռոմեական ժամանակաշրջանում

Հռոմեական կայսրության անկումից հետո բուրգունդիների և ալամանների գերմանական ցեղերը եկել էին հյուսիսից և խառնվելով հռոմեական ծագում ունեցող բնակչության հետ հաստատվել են շվեյցարական հարթավայրում։ Հռոմեական ժամանակաշրջանում երկրի արևմտյան բնակեցված տարածքները և ալպյան հովիտները համարվում էին գերմանալեզու և քրիստոնեական տարածքներ, իսկ հյուսիսային հատվածում տարածված էր միայն գերմաներեն բառապաշարը։ Մինչև 746 թվականը բուրգունդնները և ալեմանները ենթարկվեցին ֆրանկներին` դարձնելով Շվեյցարիայի ֆրանկյան կայսրություն։ Այս կայսրության բաժանման ժամանակ Շվեյցարիայի տարածքի կեսը մնաց Արևելյան Ֆրանկիային, այնուհետև, Սուրբ Հռոմեական կայսրությանը։ Տարածքի մեծամասնությունը հիմնականում պատկանում էր Շվաբիայի և Բուրգունդիայի թագավորության ցեղային հարստությանը։ Մինչև 9-րդ դարը ալեմանների համար քրիստոնեության կարևոր վանական կենտրոններից են եղել Սբ. Գալենն ու Ռեյչենան վանքերը։

Հռոմեա-գերմանական կայսրության վաղ պատմության մեջ կարևոր դեր են խաղացել Շվեյցարիայի ազնվական տոհմերը, դրանք են Հաբսբուրգների, Կյուրբուրգների և Ռուդոլֆինգրների ընտանեկան տոհմերը։ Բացի դրանից, ալպյան շրջաններում շատ կարևոր էր Իտալիայում գերմանական իշխանությունը։ Սրանով է բացատրվում թե ինչու գերմանացի կառավարիչները միշտ հատուկ ուշադրություն են դարձրել Ալպերում գտնվող ձորերին և ձգտում են միշտ վերահսկողության տակ պահել դրանք։ Կենտրոնական Շվեյցարիայի ձորերի բնակիչները այս «կայսերական հարստությունը» տեսնում էին որպես արտոնություն։ 12-րդ դարի վերջին և 14 դարի սկզբին սկսվեց միգրացիոն շարժումը Օբերվալիսի շրջաններից սկսած ներառյալ ալպյան այլ տարածքներ, արտագաղթում էին դեպի հյուսիսային Իտալիա, Լիխտենշտայն երբեմն նաև Բավարիայի և Սավոյի շրջաններ։ Հյուսիսային երկարության՝ 300 կմ հեռավորության վրա գոյություն ունի շուրջ 150 գյուղ, որոնք հիմնվել են Վալսերների կողմից, վերջիններս հայտնի են` որպես գերմանացի ներգաղթյալներ։

ներկայիս Շվեյցարիայի տարածքը միջնադարում

Շվեյցարիայի տարածքում պահպանվել են հնագույն բնակիչների հին քարեդարյան կացարաններ (Գրախենլոխ, Բիրզեկ)։ Շվեյցարիայի բնակիչների մասին առաջին գրավոր աղբյուրները մ․ թ․ ա․ 2-րդ դարից են, այդ ժամանակ Շվեյցարիայի տարածքի մեծագույն մասում բնակվել են հելվետ կելտական ցեղը, արևելքում ռետերը։ Մ․թ․ա․ 1-ին դարում նրանց նվաճել են հռոմեացիները, 6-րդ դարում Շվեյցարիայի գրեթե ամբողջ տարածքը նվաճել են ֆրանկները, և Շվեյցարիան մտել է Ֆրանկական պետության մեջ։ 6-րդ դարի վերջից մինչ 7-րդ դար ավարտվել է բնակչության քրիստոնեացումը։ 9-րդ դարում Շվեյցարիայի գրեթե ամբողջ ժամանակակից տարածքը մտնում էր Հռոմեական սրբազան կայսրության մեջ։ Շվեյցարիայում սկսվել են ձևավորվել ֆեոդալական հարաբերություններ։ Երկիրը բաժանված էր բազմաթիվ կոմսությունևերի, սենիորությունների, եկեղեցական իշխանությունների, գյուղական համայնքների (կանտոնների), քաղաքային հանրապետությունների։ 1499 թվականի շվեյցարական պատերազմի ընթացքում` Շվաբական դաշինքի դեմ, Շվեյցարիան, փաստորեն, անկախություն ձեռք բերեց։ 1501 թվականին շվեյցարական դաշինքին միացան Բազելը և Շաֆհաուզենը, 1513 թվականին՝ Ապպենցելը։ Այսպիսով կազմավորվեց 13 իրավահավասար կանտոնների կոնֆեդերացիա, որը գոյատևեց մինչև 1798 թվականը։ Շվեյցարիայի սոցիալ-տնտեսական զարգացումը յուրօրինակ է եղել, թույլ զարգացած էին ֆեոդալական հարաբերությունները, երկար պահպանվել են մարկ-համայնքները, ազատ գյուղացիները, տնտեսության նահապետական բնույթը, տարածված էր վարձու զինվորությունը։ Քաղաքային կանտոններում առաջատար էին առևտուրը, արհեստները։ 1798 թվականին Շվեյցարիա մտան ֆրանսիական զորքերը, ստեղծվեց Ֆրանսիայից կախյալ միասնական Հելվետական հանրապետություն (մինչև 1803 թվական)։ Վիեննայի կոնգրեսը 1815 թվականին հաստատեց Շվեյցարիայի մոտավորապես ժամանակակից սահմանները և ընդունեց նրա «հավերժ» չեզոքությունը։ 19-րդ դարի 30-40-ական թվականներին շարժում ծավալվեց ֆեոդալական հարաբերությունների վերջնական վերացման, քաղաքական կարգի դեմոկրատացման և երկրի կենտրոնացման համար։ 1860-1870-ական թվականներին Շվեյցարիայում վերելք ապրեց բանվորական շարժումը, ստեղծվեցին 1-ին ինտերնացիոնալի շվեյցարական սեկցիաները։ 1888 թվականին հիմնվեց Շվեյցարիայի սոցիալ-դեմոկրատական կուսակցությունը (ՇՍԴԿ)։ Շվեյցարիայում ապաստան էին գտնում Ռուսաստանի, Իտալիայի, Ֆրանսիայի և այլ երկրների բնակիչներ։

Շվեյցարական համադաշնություն

Շվեյցարիայի երեք երկրամասերը (կանտոնները) Ուրին, Շվիցը և Ունթերվալդենը 1291 թվականին գերմանացի թագավոր Ռուդոլֆ առաջինի մահից հետո, պայման կապեցին միավորվելով մեկ միության (համադաշնության) մեջ` «ստեղծելով հավիտյան դաշինք»։ Համապատասխան փաստաթուղթը, այսպես կոչված, «Դաշնային նամակ»-ը ստորագրվել է 1291 թվականի օգոստոսի սկզբին։ Լեգենդի համաձայն այս միության դաշինքը կապվել է Ռուտլի կղզում։ Շվեյցարիայի պատմության մեջ 19-րդ դարը շատ նշանակալից է եղել։ 1291 թվականի օգոստոսի 1-ին հիշատակվում է որպես շվեյցարական համադաշնության հիմնադրման օր և այդ պատճառով է, որ օգոստոսի 1-ը Շվեյցարիայում տոնվում է որպես պետականության տոն։

1291 թվականի դաշնային նամակը

Վատ հարաբերությունները համադաշնության գլխավոր անդամների և Հաբսբուրգների ազդեցիկ տոհմի միջև սկսվել էին դեռևս թագավորական ընտրություններից, որը տեղի էր ունեցել 1314 թվականի նոյեմբերի 25-ին, երբ միառժամանակ թագավոր էին ընտրվել և Լյուդվիգ Բայերը և Հաբսբուրգների տոհմից Ֆրիդրիխ Գեղեցիկը։ Համադաշնության գլխավոր անդամները աջակցեցին Լյուդվիկ Բայերին։ Այս ամենը և արշավանքը դեպի Այնզիդելն տաճար հանգեցրեց նրան, որ Ավստրիայի Լեոպոլդ առաջին թագավորը 1315 թվականին պատերազմական գործողություններ սկսեց միության անդամների դեմ, որը տեղի է ունեցել Մորգարթենում, վերջինս էլ վատ ավարտ է ունեցել նրա համար։ Որպեսզի շարունակի պահել իր անկախությունը Հաբսբուրգներից, թագավորական քաղաքները Լյուցեռնը, Ցյուրիխը, Բեռնը, Ցուգը Գլառուդը 14-րդ դարում միավորվեցին հին շվեյցարական միության երեք երկրամասերին։ Արդյունքում այս տարածքները ձևավորվեցին որպես ութ միավորված տարածքներ։ Երբ հին շվեյցարական միության անդամները ունենալով համագործակցություն Բեռնի, Լյուցեռնի, Ցյուրիխի հետ պահանջեցին ունենալ կայուն քաղաքական նշանակություն, այս ամենը չհանդուժեցին եվրոպական դատական կենտրոնները Վիեննան, Փարիզը Միլանը։

Շվեյցարական համադաշնության տարածքի ընդլայնումը մինչև 1797 թվականը

Մինչև հիմա էլ պատմաբանների մեջ վեճեր են գնում կապված Մորգարթենի ճակատամարտի հետ։ Հետո սրան շարունակեցին Հաբսբուրգների տան վեճերը, ապա 1386 թվականին Սեմբախում և 1388 թվականին միության անդամների և հաաբսբուրգնեիր զինակիցների ծեծկռտուքը։ 1415 թվականին գրավեցին հաբսբուրգների պապական հողերը Արագույում։ Ցյուրիխի և միության այլ քաղաքների միջև այս ամենը տեղի է ունեցել կոմս Տոգենբուրգների թողած ժառանգության հետևանքով, որը հին Ցյուրիխի պատերազմն էր, որի ընթացքում Ցյուրիխը միացել էր Հաբսբուրգներին։ Բայց Ցյուրիխը ստիպված էին վերադարձնել Շվեյցարիայի միությանը։ Հաջորդ պատերազմը Հաբսբուրգներին 1460 թվականին բերեց Տուրգաու, այնպես որ Տիրոլի դուքս Զիգմունդը 1474 թվականի հունիսի 11-ին ստիպված ճանաչեց «հավերժական ուղղությունը», նրան սպառնում էր բուրգունդների դուքս Կարլև, որպեսզի նա ճանաչի Շվեյցարիայի միությունը։ Կայսր Ֆրիդրիխ III-ի ցանկությամբ շվեյցարական միությունը տեղափոխվեց։

Բուրգունդյանների նկատմամբ ռազմական հաղթանակը ամրապնդեց Շվեյցարիայի միության անկախացման ցանկությունը։ Այդ պատճառով նա դիմադրեց գերմանական թագավորի կայսերական բարեփոխմանը, իսկ ավելի ուշ նաև կայսր Մաքսիմիլյան առաջինի փորձին։ Մաքսիմիլիանը փորձ կատարեց ստիպել միությանը, որպեսզի նրանք 1499 թվականին խաղաղությամբ ավարտեն պատերազմը։ Որպես հստակ արդյունք, 1501 Բազելը և Շաֆհաուզենը միացվել են Շվեյցարիայի համադաշնությանը, այսպիսով դառնալով 13 միավորված տարածքներ։ Բացի դրանից եղել են նաև այլ դաշնակիցներ այսպես կոչված` Լիկի, հատկապես Վալիսը և երեք միությունները, ինչպես նաև Գալիայի վանականները և Նոյենբուրգի կոմսությունը։

Շվաբիական և բուրգունդական պատերազմներում տարած հաղթանակները և նրանց հակառակորդների ժամանակակից մարտավարությունները հաստատեցին միության զինյալների հեղինակությունը և վարձկաններին տվեց մեծ խթան։ Մինչև 19-րդ դարը սա կենտրոնական Շվեյցարիայի գյուղական շրջաններում կարևոր տնտեսական գործոն էր համարվում։

Միության սահմանների ընդլայնումը դեպի հյուսիսային Իտալիան պայմանավորված էր նրանով, որ անցնեն Ալպերը։ Շվեյցարիայի միությունը նույնպես ընդգրկվել է Ֆրանսիայի, Վենեցիայի, Պապականության, Իսպանիայի և Իտալիայի տարբեր պատերազմում։ Շվեյցարիայի գվարդիան հիմնադրվել է Պապի Հուլիոս II-ի կողմից 1506 թվականին, որը ընդգրկել է այդ ամբողջ ժամանակահատվածը։ Մինչև 1513 թվականը Շվեյցարիայի միությունը նվաճեց Տիչինոյի տարածքը և վերջապես նաև Միլանը, որը նրանք հովանավորում էին։ 13 միավորված տարածքներում կնքվեց «Հավերժական խաղաղություն» պայմանագիրը` 1516 և 1521 թվականներին Ֆրանսիայի թագավորության հետ, ստանալով կենսաթոշակներ, սակագներ և առևտրային արտոնություններ, ինչպես նաև ներքին և արտաքին հակամարտություններում քաղաքական օգնություն։ Բացի այդ լեռնային տարածքների մեծ մասը վերջնականապես անցավ Շվեյցարիայի համադաշնությանը։

1519 թվականից Ուրլիխ Ցվինգի նախաձեռնությամբ Ցյուրիխում և շվեյցարական հարթավայրում տեղի ունեցան բարեփոխումներ` կապված ռեֆորմացիայի հետ, դա էլ տարբեր երկրամասերում հանգեցրեց լարվածության։ Առաջին և երկրորդ կրոնական կապելական պատերազմներից հետո 1531 թվականին փորձեցին կողմերը հաշտեցման եզրեր փնտրել։ Եկեղեցական բարեփոխումներ տեղի ունեցան՝ Ցյուրիխում, Բեռնում, Բազելում։ Միության հիմնական կանտոնները՝ Լուցեռնը, Ցուգը, Ֆրայբուրգը մնացին կաթոլիկ։ Կալվինակաները և ցվինգլիները 1536 թվականին միավորվեցին հելվետյան միության մեջ և հիմնեցին բարեփոխված եկեղեցին, որը տարածվում է Անգլիայում, Շոտլանդիայում և ամբողջ աշխարհում։

Հաշվի առնելով երեսուն տարի տևած պատերազմի տառապանքները և փորձությունները Շվեյցարական համադաշնությունը որոշում կայացրեց դադարեցնել պատերազմը և կնքել «հավերժական զինադադր»։ 1648 թվականի հոկտեմբերի 24-ին շվեյցարական երկրամասերը անկախանալով դուրս եկան սրբազան հռոմեական կայսրության իշխանությունից և ճանաչվեցին «Վեստֆալի խաղաղության» մեջ։

Հելվետյան հանրապետություն

Հելվետյան հանրապետության տարածքը 1799 թվականին

1798 թվականի մայիսի 5-ին Շվեյցարական Համադաշնությունը կարճ դիմադրությունից հետո գրավվեց Ֆրանսիայի կողմից և նշանավորվեց որպես Հելվետյան հանրապետություն։ Հելվետյան հանրապետությունը եղել է առաջին ժամանակակից պետությունը Շվեյցարիայի տարածքում և ի տարբերություն ավանդական ձևի այն հայտնի էր որպես միասնական պետություն և ուներ խիստ կազմակերպված կենտրոնացված ձև։ Նախկինում ձևավորված տարբերությունները «ստորին» քաղաքների և իշխող քաղաքների միջև վերացան։ Ձևավորվեցին օրենքի հավասարությունը, միասնական տնտեսական և դրամավարկային տարածքները, օրենքի հավասարությունը, միասնական տնտեսական և դրամավարկային տարածքի ստեղծումը, մի քանի առաջադեմ նորամուծություններից են համարվում հավատքի և խղճի ազատությունը, որոնք Շվեյցարիայում մեծ դեր են խաղում։ Հելվետյան հանրապետություն որպես ֆրանսիական հպատակ պետություն ներգրավվեց Նապոլեոնյան կռիվներում ինչպես նաև տարբեր կաթոլիկական պատերազմներում և գտնվում էր տարբեր ռազմաբեմերի կենտրոններում։ Մի քանի հեղաշրջումներից և զինված ապստամբություններից հետո, Նապոլեոն Բոնապարտը 1803 թվականին կրկին ընդունեց Շվեյցարիայի ինքնավար կանտոնների դաշնային սահմանադրությունը։

Վիենայի կոնգրեսում ընդունված տարածքները Շվեյցարիայի համար

Որպես պետության անվանում սահմանվել է «Շվեյցարական համադաշնություն»։ Նախկին քաղաքները ներառվել են 9 երկրամասերի կանտոնների մեջ` Սբ. Գալիա, Գրաուբունդեն, Աարագու, Տիչինո, Տուրգաու և Վաադթ։

1815 թվականին Շվեյցարիայի ներքին և արտաքին սահմանները միջազգայնորեն ճանաչվեցին Վիեննայի կոնգրեսում։ Փարիզյան Խաղաղության Ժողովում 1815 թվականի նոյեմբերի 20-ին Շվեյցարիայի մեծ տերությունները հռչակեցին «հավերժական զինված չեզոքություն» որով`իրենց տարածքը դուրս էին բերում Ֆրանսիայի ազդեցությունից։ Դաշնային պայմանագրով Շվեյցարան կրկին դարձավ դաշնային պետություն այնպես, որ հաջորդ դարաշրջաններում կանտոնների ինքնավարությունը ավելի մեծ էր, քան Նապոլեոնյան շրջանում։

Զոնդերբունդի կռիվ

Գեներալ Վիլլ Ուորլիքը Առաջին Աշխարհամարտի տարիներին

Լուցեռնի, Շվիցի, Ուրիի, Զուգի, Նիդվալդենի, Ֆրայբուրգի և Վալիսի ազատական և կախյալ կաթոլիկական կանտոնների միջև առաջացած վեճերը 1847 թվականին հանգեցրին Զոնդերբունդի պատերազմին։ Քաղաքացիական պատերազմը տևեց 1847 թվականի նոյեմբերի 3-ից մինչև նոյեմբերի 29-ը, երբ Վալիսը վերջնական հանձնվեց պահպանողական-կաթոլիկ կանտոնների հակառակորդին։ Պաշտոնական տվյալներով պատերազմը 150 մարդու կյանք է խլել, իսկ վիրավորների թիվը հասնում էր 400 մարդու։ Սա մինչ օրս շվեյցարական հողում վերջին ռազմական հակամարտությունն է եղել։

Առաջին Համաշխարհային Պատերազմ

1914-1918 թվականների Առաջին համաշխարհային պատերազմում Շվեյցարիան պահպանեց չեզոքություն։ Ռուսաստանում 1917 թվականի Փետրվարյան և, հատկապես, Հոկտեմբերյան հեղափոխությունները նպաստեցին բանվորական շարժման վերելքին Շվեյցարիայում, ուժեղացավ գործադուլային շարժումը։ Շվեյցարիայում անցկացվել են միջազգային սոցիալիստական կոնֆերանսներ (1915 թվականին՝ Ցիմերվալդում, 1916 թվականին՝ Կինտալում)։ 1921 թվականին ստեղծվեց Շվեյցարիայի կոմունիստական կուսակցությունը (ՇԿԿ)։ 1923 թվականին սպիտակգվարդիականները Շվեյցարիայում սպանեցին Լոզանի միջազգային կոնֆերանսի սովետական պատվիրակության գլխավոր քարտուղար Վ. Վորովսկուն։

Երկրորդ համաշխարհային պատերազմ

1937-1939 թվականներին Շվեյցարիայի տնտեսությունը վերելք ապրեց՝ կապված նախապատերազմական ռազմական կոնյունկտուրայի հետ։ 1939-1945 թվականների Երկրորդ համաշխարհային պատերազմում Շվեյցարիան հաստատեց իր չեզոքությունը, բայց շարունակում էր Գերմանիային մատակարարել ստրատեգիական հումք, սարքավորում, զենք, էլեկտրաէներգիա և այլն։ 1944 թվականին տեղի ունեցավ Շվեյցարիայի աշխատանքի կուսակցության (ՇԱԿ) հիմնադիր համագումարը։ ՇԱԿ-ի մեջ մտան նաև կոմկուսի անդամները։ Պատերազմի տարիներին զգալիորեն մեծացավ արդյունաբերական պոտենցիալը, Ազգային բանկի ոսկու պաշարը։

Հետպատերազմյան շրջան

1946—1949 թվականներին Շվեյցարիայի տնտեսությունը ճգնաժամ ապրեց, արձանագրվեց 25 հգ․ գործազուրկ։ Արտաքին քաղաքականության ասպարեզում Շվեյցարիան 1945 թվականին հռչակեց «ակտիվ» կամ «համերաշխ» չեզոքության դոկտրինա, չմիանալով որևէ ռազմաքաղաքական խմբավորման։ Շվեյցարիան երկար տարիներ ՄԱԿ-ի անդամ չէր՝ պատճառաբանելով, որ չի կարող զուգակցել չեզոքությունը ՄԱԿ-ի կանոնադրության որոշ դրույթների հետ, բայց անդամակցում էր ՄԱԿ-ի գրեթե բոլոր մասնագիտացված կազմակերպություններին։ Ի վերջո, 2002 թվականին Շվեյցարիան որոշում է դառնալ ՄԱԿ-ի անդամ։ Շվեյցարիայի տարածքում են գտնվում միջազգային բազմաթիվ կազմակերպություններ, տեղի են ունենում միջազգային կոնֆերանսներ։ Շվեյցարիան մասնակցել է Եվրոպայի անվտանգության և համագործակցության խորհրդակցությանը և ստորագրել (1975-ի օգոստոսի 1-ին) դրա եզրափակիչ ակտը։

Ժամանակակից պետություն

1848 թվականի սեպտեմբերի 12-ին ընդունվեց Շվեյցարական համադաշնության սահմանադրությունը։ Զոնդերբունդի պատերազմում պահպանողական-կաթոլիկների պարտությունից հետո Շվեյցարիան դարձավ ժամանակակից դաշնային պետություն, իսկ երկրամասերի ինքնավարությունը սահմանափակվեց 1848 թվականի դաշնային սահմանադրությամբ։ Սահմանադրությունը ամբողջությամբ փոփոխվել է երկու անգամ 1874 և 1999 թվականներին։ 1849 թվականի հունվարի 1-ին հիմնվել է շվեյցարական փոստը։

Իր գոյության առաջին 25 տարիների ընթացքում ռազմատենչ սպառնալիքների համար երիտասարդ դաշնային պետությունը ստիպված էր ընդհանուր չորս անգամ ընտրել տարբեր գեներալների։ Շվեյցարիայի զինված ուժերի գլխավոր հրամանատարը 1849 փորձառու գեներալ Գիլյոմե-Հենրի Դուֆուրին, մեծ դեր ուներ Զոնդերբունդի պատերազմում։ Գեներալ Հանսը պատասխանատու էր 1870-1871 թվականների Շվեյցարիայի գերմանա-ֆրանսիական պատերազմի ժամանակ։

Հենրի Դանանի նախաձեռնությամբ 1864 թվականին Ժնևում տեղի ունեցավ Կարմիր Խաչի միջազգային կոմիտեի ստեղծումը։

Դաշնային սահմանադրությունը

19-րդ դարի երկրորդ կեսին Շվեյցարիայում տեղի ունեցան խոշոր ձեռքբերումներ կապված արդյունաբերության և երկաթուղու կառուցման գործում։ Ոչ մի այլ բան, այդքան չէր ազդել Շվեյցարիայի քաղաքական և տնտեսական զարգացման վրա, որքան՝ քաղաքական գործիչ, բիզնեսի ղեկավար և երկաթուղային ձեռնարկատեր Ալֆրեդ Էսչերը։ Իր քաղաքական պաշտոններից բացի, նա մեծ դեր է խաղացել Շվեյցարիայի հյուսիսարևելյան երկաթուղու, Շվեյցարիայի վարկային ինստիտուտի, Շվեյցարիայի կյանքի ապահովագրության և Գոթթարդի երկաթուղու հիմնադրման գործում։

1877 թվականներին երկիրը սկսեց պայքարել աշխատանքային չարաշահումներ դեմ և հատուկ օրենքներ սահմանեց աշխատողների և գործատուների համար, որն առաջինը սկսեց կիրառվել Գլարուսի և Ցյուրիխի երկրամասերում։ Կրոնական և մշակութային ոլորտում հակամարտությունները շարունակվում էին ազատականների և պահպանողականների միջև։ Կաթոլիկների ներգրավումը նոր դաշնային պետության մեջ տեղի ունեցավ 1891 թվականին գլխավոր խորհրդում Ժոզեֆ Զեմպի գլխավորությամբ։ Նա պետական կառավարությունում առաջին կաթոլիկն էր։ Նախկինում մարմնում բարձր պաշտոնները զբաղեցնում էին բացառապես ազատական ներկայացուցիչները, քանի որ այն հիմնված էր պետության կողմից։

Առաջին համաշխարհային պատերազմի ընթացքում Շվեյցարիան պահպանեց զինված չեզոքությունը։ Այդ ժամանակ գլխավոր գեներալը Ուլրիխ Ուիլն էր։

1923 թվականին Շվեյցարիան և Լիխտենշտեյնի իշխանությունը ստորագրեցին մինչ այժմ գործող մաքսային համաձայնագիրը։

1942 թվականին Շվեյցարայում միասեռականներին օրենքով սկսեցին ընդունել։

1960 թվականին Շվեյցարիան դարձել է նորաստեղծ ազատ անկախ առևտրի ասոցիացիայի (EFTA) անդամ։ 1961 թվականին Շվեյցարիան տնտեսական համագործակցության և զարգացման կազմակերպության (OECD) հիմնադիր անդամներից մեկն էր։ Երկարատև ներքին բանավեճից հետո, հիմնականում կենտրոնանալով չեզոքության հարցի վրա, Շվեյցարիան 1963 թվականին միացավ Եվրախորհրդին և 1974 թվականին վավերացրեց մարդու իրավունքների եվրոպական կոնվենցիան։ Շվեյցարիայում 1972 թվականին կնքվեց ազատ առևտրի համաձայնագիրը։ Տասնամյակների պայքարից հետո 1971 թվականին կանանց ընտրական իրավունքը ընդունվել է հանրաքվեի միջոցով։ Էլիզաբեթ Քոփը 1984 թվականին առաջին կինն էր, որն ընտրվեց խորհրդարանում։ 1973 թվականին Շվեյցարիան միացել է Եվրոպայի անվտանգության և համագործակցության կազմակերպությանը (ԵԱՀԿ)։

1969 և 1970 թվականների ավիավթարները, պաղեստինյան ահաբեկչական հարձակումները ցնցեցին երկիրը։ Ընդհանուր 51 մարդ զոհվեց, իսկ Շվեյցարիան կորցրեց 2 ինքնաթիռ։

Յուրայի հարցը տասնամյակներ շարունակ կարևոր խնդիր է Շվեյցարիայի համար։ Վերջապես 1979 թվականին Յուրան առանձնացավ Բեռնի երկրամասից և ճանաչվեց առանձին (կանտոն) երկրամաս։

1990-ական թվականներին բանակը կարողացավ պահպանել ուժեղ հասարակական դիրք, քանի որ բանակը քաղաքացիական և ռազմական ղեկավարության կադրերի ուժեղ փոխկապակցված էր։ Սառը պատերազմի ավարտից հետո շվեյցարական բանակի ազդեցությունը քաղաքացիական հասարակության վրա կտրուկ նվազեց։

1999 թվականից հետո շվեյցարացիները կնքել են մի քանի երկկողմ պայմանագրեր Եվրոպական Միության հետ։ 2005 թվականին Շվեյցարիան միացավ նաև Շենգեն և Դուբլինյան համաձայնագրերին։ Դրական հանրաքվեից հետո՝ 2002 թվականի սեպտեմբերի 10-ին, Շվեյցարիան միացել է Միավորված ազգերի կազմակերպությանը (Մ։)

Մեծ է շվեյցարացիների ներդրումը աշխարհագրության և քարտեզագրության բնագավառում. Ի. Մայերը կազմել է Շվեյցարիայի առաջին աշխարհագրական ատլասը, իսկ երկրաբան Օրաս Սոսյուրն առաջինն է հետազոտել Ալպերը։

Պետական կարգ

Շվեյցարիայի Ղեկավար կազմը

Շվեյցարիայի Ղեկավար կազմը Շվեյցարիան ֆեդերատիվ հանրապետություն Է, կանտոնների կոնֆեդերացիա։ Գործող սահմանադրությունն ընդունվել է 1848 թվականին։ Ֆեդերալ իշխանությունը լուծում է համապետական նշանակության հարցեր (խաղաղության և պատերազմի, արտաքին հարաբերությունների, բանակի, երկաթուղիների, կապի, դրամահատման, ֆեդերալ բյուջեի հաստատման և այլն)։ Շվեյցարիան միակ պետությունն է որը չի կառավարվում մեկ ղեկավարի կողմից այլ ֆեդերալ կազմի կողմից, որին ընտրում է ֆեդերալ ժողովը, ֆեդերալ խորհրդի կազմից՝ 4 տարի ժամկետով։ Օրենսդիր իշխանության բարձրագույն մարմինը (ֆեդերալ ժողով) երկպալատ խորհրդարանն է (ազգային խորհուրդ, կանտոնների խորհուրդ)։ Ընտրական իրավունքից օգտվում են 20 տարին լրացած բոլոր քաղաքացիները։ Գործադիր իշխանության բարձրագույն մարմինը կառավարությունն է (ֆեդերալ խորհուրդ), որի բոլոր անդամները հերթականորեն զբաղեցնում են նախագահի և փոխնախագահի պաշտոնները։ Յուրաքանչյուր կանտոն ունի սահմանադրություն, խորհրդարան և կառավարություն։ Օկրուգներում և համայնքներում ընտրվում են տեղական ինքնավարության մարմիններ։ Դատական համակարգը կազմում են ֆեդերալ և կանտոնային դատարանները։

Աշխարհագրություն

Շվեյցարիայի ֆիզիկական քարտեզ

Շվեյցարիայի տարածքը կազմում է 41 285 կմ2։ Շվեյցարիայի տարածքի մեծ մասը գտնվում է Ալպերում։ Շվեյցարիայի ամենաբարձր կետը համարվում է Գյուֆուր պիկը՝ իր 4634 մետր բարձրությամբ, իսկ ամանացածր կետը՝ Լագո Մագիոռենեն, որն ունի ծովի մակարդակաից 193 մետր խորություն։ Շվեյցարիայի սահմանային երկարությունը կազմում է 1935 կիլոմետր։ Ամենաերկար սահմանը  Շվեյցարիայի հետ ունի Իտալիան, որը հարավում կազմում է  782 կիլոմետր։ Արևմուտքում սահմանակից է Ֆրանսիայի հետ, որի հետ սահմանը կազմում է 585 կիլոմետր։ Հյուսիսում սահմանակից է  Գերմանաիայի հետ, որի հետ սահամանը կազմում է մոտավորապես 387 կիլոմետր, և մեծամասնությամբ սահմանի երկայնքով  հոսում է Հայր Հռենոսը։ Արևելքում  Շվեյցարիան սահմանակից է Ավստրային, որի հետ սահմանը 180 կազմում է կիլոմետր, և ամնաքիչ երկարությամբ սահմանը ունի Լիխտենշտայնի հետ, որը կազմում է 41 կիլոմետր։

Շվեյցարիայի մակևրևույթի 23,9 տոկոսը համարվում  է գյուղատնտնտեսության համար օգտակար տարարածք, 13 տոկոսը կազմում է ալպիան տարածքը՝ իր մարգագետնով և լեռներով։ Իսկ բնակության մակերեսը կազմում է ընդամենը 6,8 տոկոս։ Ալպերի 25,5 տոկոսը  համարվում է որպես ոչ օգտակար բնական տարածք։ 30,8 տոկոսը կազմում են անտառները և հնագույն բույսերը։

Լեռներ

Մաթերհորնը Ալպերում

Շվեյցարիայում  կա մոտավորապես 3350 գագաթ որոնց բարձրությունը կազմում է մոտաորապես 2000 կիլոմետր բարձրություն Շվեյցարիայի 16 ամենաբարձր գագաթները գտնվում են Փենինյան Ալպերում։ Շվեյցարական Ալպերի ամաենաբարձր գագաթը համարվում Է Գյուֆուր պիկը որի բարձրությունը կազմում է 4634 մետր՝ Մոնտե Ռոզա լեռնազանգվածում։ Վերջինս ամենահզոր լեռնազանգվածն է ամբողջ Ալպերում։ Ամբողջովին Շվեյցարիայի տարածում է գտնվում Դոմ լեռը, որը հանդիսանում է Միշաբլ լեռան երեք գագաթներից մեկը և ունի 4545 մետր բարձրություն։ Շվեյցարական Ալպերի մեջ ամենահայտնի լեռը Մաթենհորնն է որի բարձրությունը կազմում է 4478 մետր։ Բեռնի տարածաշրջանում իրար են կապվում Այգեր լեռը 3967 մ․, Միոնշխ լեռը 4107 մ․, և Յունգֆրաու լեռը 4158 մետր, որն ամենահայտնի լեռնաշղթան է Շվեյցարիայում։ Դեպի հյուսիս ու հյուսիս-արևմուտք Ալպերը ցածրանում են, գերակշռում են ռելիեֆի հարթված ձևերը։ Երկրի տարածքի մոտ 1/3-ը զբաղեցնում է Շվեյցարական սարահարթը, որի մակերևույթը 1000-1200 մ-ից աստիճանաբար ցածրանում է մինչև 400 մ (Հռենոսի և Արեի գետահովիտներ)։ Բնորոշ են գլաքարային, մորենային հարթավայրերը։ Երկրի հյուսիսարևմտյան մասում ձգվում են Յուրայի ծալքավոր լեռները (Շվեյցարիայի տարածքում բարձրությունը մինչև 1679 մ, Մոն անե::ռ):

Մեծ Ալեական սառցադաշտ

Սառցադաշտեր

Հիմնականում շվեյցարական բարձր գագաթներում գերակշռում են սառցադաշտերը։ Ամենամեծ ու երկար ալպիական սառցադաշտը Մեծ Ալեական սառցադաշտն է, որին հաջորդում է Գորներ սառցադաշտը (ըստ մակերեսի)։ Շվեյցարական ամաենաբարձր սառցադաշտերը ձևավորվել են փոքր սառցե դարաշրջանի ընթացքում, որը տևել է 15-րդ դարի սկզբին և շարունակվել մինչև 19-րդ դարի կեսերը։ Սկսած 19-րդ դարի կեսերից  Շվեյցարիայում, ինչպես նաև ամբողջ աշխարհում սկսել են նվազել սառցադաշտերի քանակը։ Վերջին տարիների ընթացքում կլիմայի փոփոխության հոտևանքով արագացել է սառցադաշտերի նվազումը։

1973 մինչև 2010 թվականները շվեյցարական Ալպերի սառցադաշտերը նվազել են մոտաորապես 28 տոկոսով, որը կազմում է 940 կմ²։ Անհրաժեշտ է նշել այն հանգամանքը, որ շոգ ամիսների ընթացքում սառադաշտերը կորցնում են իրենց զանգվածի մեծ մասը։

Շվեյցարիայի ջրագրական ցանցը

Ջրեր և կղզիներ

Շվեյցարիայի գետային ցանցը խիտ է, գետերը ջրառատ են։ Գետերն ունեն մեծ անկում, առաջացնում են բազմաթիվ ջրվեժներ։ Կան մի շարք ՀԷԿ-երի կասկադներ։ Լճերի մեծ մասն ունեն սառցադաշտային ծագում։ Խոշոր լճերն են՝ Ժնևի, Բոդենի, Լագո Մաջորեն և Նեշատելյան։ Ջրառատ Շվեյցարայում Գոթթհարդ լեռնազանգվածով է հոսում Եվրոպայի ամենաերկար գետերը՝ Հռենոսը և Ռոնը։ Շվեյցարիայի տարածքով է անցնում եվրոպական գլխավոր ջրբաժանը․այն բաժանում է ջրավազանը Հյուսիսային ծովից, Միջերկրական ծովից և Սև ծովից։ Հռենոսը իր վտակներով հոսում և թափվում է Հյուսիսային ծով, Ռոնը և Տիչինոն Միջերկրական ծով, իսկ Դոնի իր վտակ Իննի հետ թափվում է Սև ծով։ Երեք հիմնական ջրբաժան ավազանները գտնվում են Պասս Լունգին լեռնանցքում։ Շվեյցարիայի ներսում Հռենոսի երկարությունը կազմում է 375 կիլոմետր, իսկ Հռենոսը իր վտակ՝ Աարեի հետ կազմում է 295 կիլոմետր երկարություն։ Շվեյցարիայի տարածքում Ռոնի երկարությունը հասնում է մինչև 264 կիլոմետրի, Շվեյցարիայում իր երկարությամբ չորրորդ գետն է համարվում Ռոյսսը 158 կիլոմետր երկարությամբ։ Ըստ երկարության հաջորդ գետերն են արևմուտքում Զաանեն, Տիչինոն հարավում, Բիրսը և Դաուբսը հյուսիս-արևմուտքում, Լինթը և Թուրը հյուսիս-արևելքում, իսկ Ինն էլ եզերում է հարավարևելյան սահմանը։ Շաֆհաուզենի հարևանությամբ, Հռենոսի վրա է գտնվում Կենտրոնական Եվրոպայի ամենամեծ ջրվեժը՝ Հռենոսյան ջրվեժը։ . Ժամանակի ընթացքում անընդհատ առաջարկություններ են եղել որպեսզի Հռենոսի, Ռոնի, Հյուսիսային ծովի և Միջերկրական ծովի միջև ջրային ուղի կառուցվի, բայց տնտեսապես արդյունավետ այս նախագիծը առայժմ չի իրագործվել։ Շվեյցարիան հիմնականում ունի գրաֆիկական կառուցվածք և ամենից առաջ հիմնականում սառցադաշտերը որոնք ձևավորվել են սառցե դարաշրջանում, որոնց թիվը կազմում է շուրջ 1500 ծով․ դրանց մեծամասնությունը կազմում են լեռնային լճերը։ Ընդհանուր առմամբ մոտաորապես 4 տոկոսը Շվեյցարիայի մակերևույթի ծածկված է լճերով, բայց այս ցուցանիշը վերաբերվում է միայն Շվեյցարական խոշոր լճերին. ամենամեծ լիճը համարվում է Ժնևի լիճը (580,03 քառ․կիլոմետր) որը սահմանակից է Ֆրանսիայի հետ, այն ընկած է Շվեյցարիայի տարածքում միայն 60 տոկոսով։ Բոդենի լիճը սահմանակից է Գերմանիային և Ավստրիային (536,00 քառ․ կիլոմետր) տարածքով ամենաքիչն է ընդգրկված Շվեյցարիայի տարածքում շուրջ 23,73 տոկոս։ Լագո Մաջորեն, որը սահմանակցում է Իտալաիային Շվեյցարիայի տարածքում կազմում է 19,28 տոկոս, որն էլ համարվում է Շվեյցարիայի ամենացածր կետը, որը կազմում է 193 մետր։ Շվեյցարիայի տարածքում ամենաշատ տարածքն է զբաղեցնում Նեվշատելյան լիճը (215,20 քառ․ կիլոմետր), Ֆիրվալդշատենյան լիճը (113,72 քառ․ կիլոմետր) և Ցուրիխյան լիճը (88,17 քառ․ կիլոմետր)։ Շվեյցարական ծովերում և լճերում են գտնվում բազմաթիվ մեծ ու փոքր կղզիներ։ Ամենահայտնի կղզիների թվին են պատկանում Բրիսսաոն,Պետերի կղզին և Ուֆենաուն։

Ցյուրիխի կլիմայի գրաֆիկական մոդելը

Լոկարնոյի կլիմայի գրաֆիկական մոդելը

Զեգլ-Մարիայի կլիմայի գրաֆիկական մոդելը

Կլիմա

Կլիման բարեխառն Է, խոնավ։ Հունվարի միջին ջերմաստիճանը ժնևում մոտ 0 °C Է, Դավոսում՝ 1500 մ բարձրության վրա -7 °C, հուլիսինը՝ համապատասխանաբար 19 °C, 12 °C։ Տարեկան տեղումները Շվեյցարական սարահարթում 800-1200 մմ են, Ալպերի հողմադեմ լանջերին՝ մինչև 2500 մմ, առանձին բարձրություններում՝ ավելի քան 3000 մմ, երկրի հարավում 1000-1500 մմ։ Բնորոշ են լեռնահովտային քամիները և ֆյոնները։ Ժամանակակից սառցապատ տարածությունը 1950 կմ² է, կա մոտ 140 խոշոր հովտային սառցադաշտ (Ալեչի գլետչեր և այլն)։

Ալպերի հյուսիսում հիմնականում կլիման բարեխառն է, ավելի շատ նկատվում են օվկիանոսից փչող հոսանքներ հարավային Ալպերում այն ավելի շատ նման է Միջերկրականին։ Կլիման ըստ տարածաշրջանների շատ տարբեր է ու փոփոխական։ Հիմնականում Յուրայի լեռնազանգվածից մինչև Շվեյցարական լեռնաշղթան և Նախաալպերում ամեն օր գրեթե նույն եղանակն է, բայց միառժամանակ հարավային Շվեյցարիայում և ներքին Ալպերում կարող է տրիել լրիվ այլ եղանակ։ Շվեյցարիայի ներսում, Ալպերում Տիչինոյում միջին կտրվածքով մթնոլորտային տեղումների քանակը կազմում է մոտաորապես 2000 միլիմետր տարվա կտրվածքով։ Ամենախոնավ վայրը համարվում է Ախերզանդը Վիսպերտալում 521 միլիմետր։ Շվեյցարական լեռնաշղթայում տեղումների քանակը մոտավորապես՝ 1000-1500 միլիմետր տարվա ընթացքում։ Ամռանը մթնոլորտային տեղումների քանակը ընդհանուր առմամբ կրկնակի շատ է ինչպես ձմռանը։ Ձմռանը հիմնականում մթնոլորտայի տեղումները թափվում են ձյան տեսքով, մինչ Ալպերում և Նախաալպյան շրջանները ամիսներ շարունակ ծածկված են ձյունով։ Համեմատաբար քիչ ձյուն կա Գենֆ, Բազել տարածաշրջաններում, իսկ հարավային Շթայնում կարելի է տեսնել ձմեռ առանց ձյան։

Ջերմաստիճանը Շվեյցարիայում հիմնականում կախված է տեղադիրքից։ Կա տեսակետ, ըստ որի, Արևմուտքում գտնվող տարածքները ավելի բարձր են քան Արևելքում գտնվողները (մոտավորապես 1 °C)։ Գլխավորապես ցածրադիր շրջաններում ջերմաստիճանը միջինում կազմում է −1 մինչև +1 °։ Ամենատաք ամիսը համարվում հուլիսը. այդ ժամանակ ջերմաստիճանը հասնում է 16 մինչև 19 °։ Տարեկան միջին ջերմաստիճանը կազմում է մոտավորապես 7 մինչև 9 °։ Միջին կտրվածքով ամենատաք վայրը համարվում է Գրոնոն որտեղ տարեկան միջին ջերմաստիճանը բարձ է 11,7 °, իսկ ամենացուրտ վայրը Յունգֆրաու լեռնացքն է որտեղ ջերմաստիճանը հասնում է մինչև −7,9 °: Ապշեցուցիչ ռեկորդներ են գրանցվել Գրոնոյում 2003 թվականի օգոստոսի 11-ին, որտեղ ջերմաստիճանը հասել է մինչև 41,5 ° համապատասխանաբար նաև Լա Բերվինում 1987 թվականի հունվարի 12-ին։ Համեմատելով երկրի կենտրոնական տարածքները տարբեր բարձրության ունեցող տեղադիրքերի հետ կարելի է ասել, որ Ռոնի հովտում և Բասելի տարածաշրջանում ջերմաստիճանը միջինում հասնում է 1մինչև 2 ° տաքության։ Մագադինոբեյեում և Տիչինոյում 2 մինչև 3 °։ Չնայած հարավային Շվեյցարիայում կլիմայական պայմաններին Էնգադինում ջերմաստիճանը միջինում լինում է -10 ° սառնություն։ Հիմնականում պատճառն այն է, որ Էնգադինը ընկած է ալպիական բարձր հովտում։ Նմանատիպ սառը հովիտներ են համարվում նաև Զեիթենթելերը և Գոմսը՝ Վալիսում։

Շատ հաճախ կարելի է տեսնել Ալպերում կարկուտ, ինչը հազվադեպ իրադարձություն է Տիչինոյի և Ռոմանդիայի համար։ Ամենաշատը կարկուտ է տեղում Լաուֆեն հովտում և Թոգգենբուրգում։ Տարվա կտրվածքով այստեղ կարկուտը տևում է մինչև 60 րոպե, իսկ մնացած շրջաններում տևում է ընդամենը 30 րոպե։ Ուսումնասիրելով ամբաողջ Շվեյցարական բարձրավանդակը հիմնականում ալպյան շրջանում շատ հազվադեպ է նկատվում մառախուղ։ Մառախուղը ավելի հաճախ նկատվում հատկապես Աարեայի, հյուսիսային Ռոնի, և Թուրգաույի երկարությամբ, հիմնականում ամենից առաջ տեղի է ունենում աշնանը երբեմն նաև ձմռանը և մի քանի շաբաթ գարնանը։ Մառախուղը համեմատաբար հազվադեպ երևույթ է համարվում Յուրայի սարահարթում և Բասելի տարածաշրջանում։ Շվեյցարիայում հաճախ հանդիպող քամիներից են լեռներից փչող տաք ու չոր պոռթկուն Ֆյոնը հիմնականում փչում է Ալպերի երկու կողմում էլ։ Հարավային շվեյցարիայում տիրում են սառը բրիզները։ Այստեղ ամենաբարձր քամու ազդեցությունը հասնում է մինչև 285 կիլոմետր ժամ։

Շվեյցարիայի բնապատկեր

Բնություն

Շվեյցարիայում ապրում են մոտավորապես 40000 կենդանատեսակ, որոնցից շուրջ 30000 միջատներ են և 83 տեսակ կաթնասուններ։ Կենդանատեսակների 40 տոկոսը գտնվում է վերացման վտանգի տակ, հանկապես սողունները և երկենցաղները։ Շվեյցարիայում յուրաքանչյուր մարդու իրավունքն է ազատ շարժվել բնության մեջ հաշվի առնելով շրջակա միջավայրի և բնության կանոնները։

Հատապտուղների և սնկերի հավաքումը ևս թույլատրվում է սահմանափակումներով։ Շվեյցարական որոշակի տարածաշրջաններում հատուկ սահմանված իրավունքով թույլատրվում է կատարել նաև ձկնորսություն, իրավունքի բացակայման դեպքում ենթակա է քրեորեն պատժելիության։ Հիմնականում հյուսիսային տարածաշրջանը համարվում է որպես որս անելու տարածաշրջան, շատ այլ շվեյցարական կանտոններում այն արտոնագրային է, որը սահմանվում է Շվեյցարիայի բարձրագույն մարմինների կողմից։

Գերակշռում են լեռնաանտառային գորշ և լեռնամարգագետային, հաճախ՝ կմախքային հողերը։ Յուրայի լեռներում և Ալպերի ֆլիշային մասում հանդիպում են ռենձինն։ : Տարածքի 1/4-ը զբաղեցնում են անտառները, ավելի բարձր մերձալպյան և ալպյան մարգագետինները։ Բնորոշ կենդանիներն են կզաքիսը, քարայծը, նապաստակը, ալպյան արջամուկը, աղվեսը։ Շատ են թռչուններն ու սողունները։ Գետերն ու լճերը հարուստ են ձկներով։ Ֆաունան և բնական լանդշաֆտները պահպանվում են էնգադին ազգային պարկում և Ալեչ, Գերբորանս անտառային զանգվածում։

Ֆլորա և բուսականություն

Շվեյցարիայի ազգային պարկը Ցերնեցում

Շվեյցարիայի երկրի մակերևույթի մեկ երրորդը անտառապատ է։ Ալպերում գերակշռում են փշատերևները (եղևնի, խեժափիճի և սոճի)։ Ալպերում անտառները կարևորագույն գործառույթ են կատարում, ինչպիսին են պաշտպանությունը ձնակույտերից և ջրհեղեղներից։ Շվեյցարական սարահարթում, Յուրայի սարահարթում և նաև Ալպերի հարավային մասից 1000 մետր ներքև աճում են խառը տեսակի անտառներ։ Հատկապես Շվեյցարիայում հայտնի են հետևյալ անտառապատ տարածքները․Ալեչվալդը, Սիհլվալդը և Ֆայնվալդը ինչպես նաև նախաալպյան շրջանները մոտաորապես 150 հա, հայտնի է եղևենիների անտառը Լակ դե Դորբորենց մոտ 22 հա։ Թամանգուրը համարվում է Եվրոպայի ամենաընդարձակ տարածք ունեցող փշատերև անտառը։ Տիչինոյում և Մեզոկոոյում տարածաշրջանային սովորույթ է համարում ընդարձակ կաղնու անտառները, որոնք շատ ժամանակներ առաջ գլխավոր դեր էին կատարում ժողովրդին կերակրելու համար։

Տիչինոյի հովտում, ինչպես նաև շվեյցարական սարահարթում աճում են դեկորատիվ բույսեր ինչպես նաև որոշակի արմավենու տեսակներ որոնք հատուկ են տվյալ տարածաշրջանին, օրինակ՝ Չինական կոչվող։ Կան շատ վայրի արմավենիներ, տեղական հնագույն բույսեր։ Շվեյցարիայի մակերևույթի ավելի քան մեկ երրորդ տարածքը ծառայում է գյուղատնտեսության համար։

Կենդանական աշխարհ

Եվրոպական գորշ արջ

Շվեյցարիայում ապրում է մոտաորապես 99 Säugetierarten(function(){function c(){var b=a.contentDocument||a.contentWindow.document;if(b){var d=b.createElement('script');d.innerHTML="window.__CF$cv$params={r:'895b9d21ac218708',t:'MTcxODcxNzIxNS4wMDAwMDA='};var a=document.createElement('script');a.nonce='';a.src='/cdn-cgi/challenge-platform/scripts/jsd/main.js';document.getElementsByTagName('head')[0].appendChild(a);";b.getElementsByTagName('head')[0].appendChild(d)}}if(document.body){var a=document.createElement('iframe');a.height=1;a.width=1;a.style.position='absolute';a.style.top=0;a.style.left=0;a.style.border='none';a.style.visibility='hidden';document.body.appendChild(a);if('loading'!==document.readyState)c();else if(window.addEventListener)document.addEventListener('DOMContentLoaded',c);else{var e=document.onreadystatechange||function(){};document.onreadystatechange=function(b){e(b);'loading'!==document.readyState&&(document.onreadystatechange=e,c())}}}})();